Rembrandt of niet?

Experts zijn het erover eens: dit is een échte Rembrandt. In slechts een paar vlugge maar trefzekere pennenstreken verschijnt hier Pantalone, een figuur uit de Italiaanse theatertraditie Commedia dell’Arte. Het is wonderlijk hoe de tekenaar het gevoel van diepte creëert, zonder verdere suggestie van ruimte. Wie goed kijkt ziet dat het gezicht met fijnere lijnen is getekend dan het lichaam. Dit is ‘typisch’ Rembrandt. Hiervoor gebruikte hij een ganzenveer, voor de rest een rietpen. De tekening is vermoedelijk in de tweede helft van de jaren 1630 gemaakt. In deze periode tekende Rembrandt nog meer acteurs, die qua stijl op elkaar lijken.

Rembrandt heeft een voorliefde voor vervallen gebouwen en boerderijtjes, die vaak terugkomen in zijn landschappen. Deze tekening zou daar een voorbeeld van kunnen zijn. De echtheid staat echter ter discussie. Dit heeft te maken met enkele ‘zwakheden’ in de compositie. Zo lijkt het perspectief van de boerderij te wringen. Ook de diagonale arceringen, gebruikt om het gebouw en het dak structuur te geven, bereiken niet het gewenste ruimtelijke effect. Om een dergelijke tekening te kunnen maken, moet de maker desalniettemin een duidelijk eindbeeld voor ogen hebben gehad. Enige tekenervaring is dus vereist. Wellicht dat de tekening toch van Rembrandt is?

Hier wordt het Bijbelse verhaal van Elia verbeeldt, die in de woestijn wordt gevoed door raven (1 Kon. 17, 1-16). De man zit half tegen de heuvel aan en richt zijn armen op naar de vogels. Vanwege enkele ‘zwakheden’ wordt deze tekeningen niet aan Rembrandt toegeschreven. Het is bijvoorbeeld niet goed te zien waar Elia precies op zit. Zijn linkerarm lijkt ook korter dan de rechter. Wie bovendien de contouren van het landschap volgt ziet dat deze niet uit krachtige lijnen, maar uit hele kleine pennenstreken bestaat. Dit zou een onzekere hand verraden, die waarschijnlijk een tekening van de meester – of een leerling – kopieerde.

Vanaf de jaren 1640 gaat Rembrandt regelmatig op pad om het gebied rondom Amsterdam op papier te zetten. Enerzijds oefent hij zo in het weergeven van het landschap. Anderzijds verzamelt hij motieven, die hij op een later moment weer kan gebruiken. Op deze tekening is ‘het Eiland’ te zien, waar de Overtoom en de Kostverlorenvaart bij elkaar komen. Het is een uitgebalanceerde compositie. De voorstelling krijgt volume doordat met penseel een transparante wassing is aangebracht. Daardoor ontstaat er ook de suggestie van reflectie in het water. Door dit soort slimme ‘trucjes’ in de tekening wordt de authenticiteit ervan niet betwist.