Expo in de Menkemaborg: De vrouwen van de Menkemaborg

De Menkemaborg in Uithuizen is de thuishaven van twee belangrijke schilderijen uit de collectie van het Groninger Museum. In de eetkamer van de borg hangen de zeventiendeeeuwse beeltenissen van Osebrandt Clant van Menkema (1561-1624) en zijn vrouw Josina Manninga tho Lutzborg (1590-1622). Deze portretten zijn in1947 door het Groninger Museum aangekocht. Dat het echtpaar semipermanent in de Menkemaborg hangt, is niet gek: het zijn oud-bewoners van de borg.

Osebrandt en Josina trouwen op 17 maart 1610 in Groningen. De portretten worden een jaar later gemaakt ter gelegenheid van dit huwelijk. Op het moment van schilderen is de borgheer 50 jaar. Zijn vrouw is dan 21 jaar oud. Ze zijn afkomstig uit gegoede Groningse adellijke families, zoals de familiewapens op de portretten illustreren. Samen krijgen ze één dochter, Margaretha (1619-1642). De portretten komen via kleindochter Margaretha Josina Ripperda (ca. 1640-1670), die in 1660 met Derk Jacob Clant (1638-1700) trouwt, in de Hanckemaborg in Zuidhorn terecht.

Dat het paar niet onbemiddeld was, is ook te zien aan de kleding die ze dragen. De kersverse echtgenote steelt de show met haar kanten hoofd- en nektooi en sieraden van goud, parels en verschillende edelstenen om haar nek en op haar kleding. In het kant van de hoofdtooi zijn om en om figuren van een man en een vrouw verwerkt, eveneens een verwijzing naar het huwelijk. Josina draagt verder een zwarte lange jas met een roze borstlap en roze rok. Haar mouwen zijn bekleed met gouden rozetten. Onder de kanten manchetten draagt ze twee gelijke gouden armbanden met familiewapens. Aan haar handen pronken maar liefst zeven verschillende ringen. Aan de ringvinger van haar linkerhand lijkt ze een trouwring te dragen, te herkennen aan de twee ineengeslagen handen. Het is heel goed mogelijk dat Josina enkele van deze sieraden, evenals de geborduurde bruidshandschoenen, als huwelijksgeschenk heeft gekregen.

Osebrandt gaat iets soberder gekleed. Laat je echter niet misleiden door de donkere kleur van zijn satijnen wambuis: het zwart verven van stof was een kostbare aangelegenheid. Bovendien draagt Osebrandt ook de nodige accessoires. In het oog springen de drie massief gouden schakelkettingen. Aan het uiteinde daarvan hangen een set ringen, een zegelstempel en een gouden tandenstoker. Verder is hij opgesierd met een molensteenkraag en kanten manchetten. Om zijn middel draagt hij een zilveren gordel, waar zijn sabel aan hangt. Osebrandts rechterhand rust op een rijkversierde hoed met gouden accessoires, edelstenen en gekleurde veren.

Het is niet bekend wie de schilderijen heeft gemaakt. Duidelijk is wel dat het geen ondermaatse schilder was. Volgens de Friese kunsthistoricus A. Wassenbergh (1897- 1992) zijn ze van de hand van de ‘Fries-Groningse meester’. Dit is een noodnaam voor een schilder die tussen 1595 en 1626 actief was in de provincies Groningen en Friesland. Zijn schilderijen laten volgens Wassenbergh een duidelijke ‘Duitse’ invloed zien.

Meneer en mevrouw Clant van Menkema laten overigens niet alleen deze voorname portretten schilderen. In 1614 geven zij tevens opdracht voor de bouw van een nieuwe vleugel aan de noordzijde van de borg. Deze aanbouw is bepalend voor het huidige zeventiende-eeuwse uiterlijk van de borg. Ruim drie eeuwen later, in 1921, komt de Menkemaborg in het bezit van het Groninger Museum. Vanaf 1927 is het gebouw open voor publiek. Sinds die tijd is de borg voor het grootste deel gevuld met objecten uit de collectie van het Groninger Museum. Als in 1947 een telg uit de familie Clant maar liefst negen portretten aan het museum verkoopt, is men het er eigenlijk meteen over eens dat er maar één geschikte bestemming is voor het stel, namelijk de plek waar ze altijd hebben gewoond: de Menkemaborg. Daar zijn ze tot op heden te bezichtigen.

De portretten van Osebrandt en Josina zijn te zien in de Menkemaborg in Uithuizen.
Auteur: Julia Dijkstra, Beringer Hazewinkel conservator in opleiding bij het Groninger Museum. Eerder gepubliceerd in Noorderkrant, 03 april 2019.