Het Groninger Museum is er met steun van fondsen, sponsoren en donateurs in geslaagd om de zeldzame zonnewijzer uit de 18e
eeuw definitief aan te kopen. Dankzij hen blijft dit Groninger cultureel erfgoed nu behouden voor Nederland en kan het aan iedereen getoond worden in Groningen. De fraai gedecoreerde zonnewijzer van bijna 3 meter hoogte van Jan de Rijk is nu te zien in de zaal met nieuwe aanwinsten van het museum.
De zonnewijzer stond omstreeks 1700 in een van de Groninger borgen en was eigendom van de familie Alberda. Begin maart 2024 werd het aangeboden op kunstbeurs TEFAF Maastricht bij de gerenommeerde kunsthandel Kugel uit Parijs. Tot dan wist niemand van het bestaan van dit werk af. Het is een prachtige historische aanwinst voor Nederland en in het bijzonder de provincie Groningen.
Het Groninger Museum bedankt alle fondsen, particulieren en bedrijven die het mogelijk hebben gemaakt dat dit erfgoed te zien blijft voor iedereen. De aankoop was niet gelukt zonder de steun van de Vereniging Rembrandt (mede dankzij haar Groninger Fonds en haar Molenaar-de Boer Fonds), het Mondriaan Fonds, J.A.J. Maan-Vellinga, de Emmaplein Foundation, de Groninger Museum Salon, de Vereniging Vrienden van het Groninger Museum, Alex Heukers en Jan ’t Hooft.
De zonnewijzer vertelt ons over wetenschap, kunst en geschiedenis
Het monogram op de zonnewijzer met de initialen WA is te herleiden tot de Groningse familie Alberda. De getoonde breedtegraad komt overeen met die van Godlinze en ’t Zandt in het noorden van de provincie. Daardoor is het zeer aannemelijk dat de zonnewijzer is gemaakt in opdracht van Willem Alberda, heer van ’t Zandt en Godlinze en later, van Dijksterhuis (1674-1721).
De uit eikenhout gesneden polyhedrale (meervlakkige-) zonnewijzer is ruim gedecoreerd met putti, allegorische figuren en ornamenten. Hiermee is het een indrukwekkend voorbeeld van artistiek en wetenschappelijk vakmanschap in Groningen. Het toont aan dat de Groninger elite ernaar streefde zich op hetzelfde niveau te positioneren als hun tijdgenoten elders in Europa. Bovendien laat de zonnewijzer zien hoe in Groningen de wereldwijde machtsverhoudingen van die tijd werden weerspiegeld, waarbij een specifieke hiërarchie wordt gesuggereerd. Aan zijn voet vinden we namelijk de personificaties van de continenten: Europa, Azië, Amerika en Afrika; waarin Europa zichzelf nadrukkelijk presenteert als het leidende en cultureel dominerende continent. Deze symboliek was kenmerkend voor de 17e en 18e eeuw. De Groninger elite was nauw betrokken bij de WIC en VOC. Dit koloniale verleden heeft nadrukkelijk zijn sporen achtergelaten in de provincie. In het midden staan vier putti, die de jaargetijden belichamen waarmee een harmonieus samenspel tussen tijd en natuur is uitgebeeld. De zonnewijzer getuigt van vooruitgang en onderdrukking en nodigt uit tot reflectie over onze complexe erfenis.
Pronkstuk of praktisch meetinstrument
De zonnewijzer is een ontwerp van Jan de Rijk (1661 – 1738), een van de belangrijkste beeldhouwers van de Groningse Barok. Hij werkte (vaak samen met Allert Meijer) aan indrukwekkende ruimtelijke creaties zoals kerkmeubilair, preekstoelen en orgelkassen (voor orgelbouwer Arp Schnitger). Zijn beeldhouwwerken zijn ruim vertegenwoordigd in verschillende museale collecties. We weten nog niet wie er, naast Jan de Rijk, heeft meegeholpen aan het ontwerp van dit specifieke object. Hier moet meer onderzoek naar worden gedaan.
Vanwege zijn omvang en materiaalgebruik werd de zonnewijzer vermoedelijk meer als pronkstuk getoond dan als wetenschappelijk instrument gebruikt. Dergelijke instrumenten werden namelijk vaak tentoongesteld om de kennis, rijkdom en status van de eigenaar te demonstreren, eerder dan om daadwerkelijk tijdwaarneming mee te verrichten. Dus de zonnewijzer verwees wel naar de wetenschappelijke kennis van de tijd maar fungeerde eigenlijk vooral als prestigeobject binnen hogere kringen.
Noot voor de redactie, niet ter publicatie
Voor meer informatie kunt u contact opnemen met de afdeling Communicatie, PR en Marketing:
pr@groningermuseum.nl - 050 3666510
Beeldmateriaal vindt u hier
Zonnewijzer, ca. 1700-1706, Groninger Museum, aankoop mede mogelijk gemaakt door de steun van de Vereniging Rembrandt (mede dankzij haar Groninger Fonds en haar Molenaar-de Boer Fonds), het Mondriaan Fonds, J.A.J. Maan-Vellinga, de Emmaplein Foundation, de Groninger Museum Salon, de Vereniging Vrienden van het Groninger Museum, Alex Heukers en Jan 't Hooft, 2024.